ΜΚΟ και κοινωνικές συγκρούσεις

Εισαγωγή

Μία από τις πλέον διαδεδομένες έννοιες στη σύγχρονη πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή μαζί με αυτήν της «παγκοσμιοποίηση» είναι η έννοια της «Κοινωνίας των Πολιτών» (εφεξής στο κείμενο ΚΠ). Αν και η έννοια της ΚΠ αναφέρεται στις κοινωνικές επιστήμές από παλιά, ωστόσο την τελευταία δεκαετία έχει ξαναβρεθεί στο επίκεντρο του πολιτικού και επιστημονικού ενδιαφέροντος και ο λόγος είναι οι αλλαγές στη σύγχρονη κοινωνία.

Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο καθηγήτη Βούλγαρη, η κοινωνία των πολιτών θεωρείται αντίβαρο απέναντι στην φθορά, την απο-ηθικοποίηση, την αποξένωση και τη χαλάρωση της κοινωνικής συνοχής στα δημοκρατικά καθεστώτα της ύστερης νεωτερικότητας και των παγκοσμιοποιημένων κοινωνιών.

Η δεύτερη έννοια που θα μας απασχολήσει είναι αυτή της κοινωνικής σύγκρουσης και στα πλαίσια της συγκεκριμένης εργασίας θα προσπαθήσουμε να δείξουμε τον βαθμό σύνδεσης της ΚΠ με τις κοινωνικές συγκρούσεις.

Η δομή της εργασίας είναι η ακόλουθη. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα παρουσιαστούν οι έννοιες του κοινωνικού κεφαλαίου, της κοινωνίας των πολιτών και η μεταξύ τους σχέση. Ακολούθως θα γίνει μία παρουσίαση του περιεχομένου που δίνουν οι διάφορες πολιτικές θεωρήσεις στην έννοια της ΚΠ και στην συνέχεια θα αναδειχτούν οι διαστάσεις με τις οποιές εκφράζεται η ΚΠ.

Στο τρίτο κεφάλαιο θα παρουσιαστεί η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού στην σύγχρονη κοινωνία και πως μπορεί να οδηγήσει στην κοινωνική σύγκρουση.

Στο τέταρτο κεφάλαιο θα αναδειχτεί η έννοια των κοινωνικών συγκρούσεων, η σχέση τους με την ΚΠ και θα παρουσιαστούν παραδείγματα εμπλοκής των οργανώσεων και των κινημάτων της ΚΠ στην εκδήλωση ή/και την αποτροπή κοινωνικών συγκρούσεων.

Ανάλυση του όρου Κοινωνία των Πολιτών

Τι είναι η κοινωνία των πολιτών; Είναι σίγουρα, μία από τις πλέον διαδομένες έννοιες στην πολιτική και κοινωνική καθημερινότητα. Σύμφωνα με το γενικό ορισμό του Anheier: «Η κοινωνία των πολιτών αποτελείται από οργανισμούς, θεσμούς και άτομα που τοποθετούνται ανάμεσα στο κράτος, στην αγορά και στην οικογένεια και που συνεργάζονται εθελοντικά για την προώθηση κοινών στόχων.»

Ο παραπάνω ορισμός προσεγγίζει την έννοια, ωστόσο το γεγονός ότι η ΚΠ «είναι μια έννοια με αρκετά ευρύ περιεχόμενο αλλά και σχετικά ακαθόριστο ορισμό» οδηγεί σε ερμηνευτικές συγκρούσεις. Ο κύριος λόγος που δεν μπορεί να υπάρχει ένας συνεπής ορισμός είναι το γεγονός ότι η ΚΠ περιλαμβάνει πολλές και διαφορετικές συσσωματώσεις είτε με τη μορφή οργανώσεων είτε με τη μορφή κινημάτων σε εθνικό και διεθνές επίπεδο που προωθούν διάφορα αιτήματα και συχνά έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους.

Κοινωνία των Πολιτών και Κοινωνικό Κεφάλαιο

Για να αναπτυχθεί η ΚΠ στα πλαίσια των εθνικών και υπερ-εθνικών δομών απαιτείται απόθεμα κοινωνικού κεφαλαίου. Σύμφωνα με τον Putnam το απόθεμα του κοινωνικού κεφαλαίου εξισώνεται με το επίπεδο συμμετοχής σε ενώσεις και σωματεία και με αλλά λόγια ευθύνεται για την ανάπτυξη της ΚΠ που με τη σειρά της ενισχύσει τη δημοκρατική διακυβέρνηση μίας χώρας. Ωστόσο όπως παρατηρεί και ο Putnam δεν αρκεί η συμμετοχή των πολιτών σε τέτοιες συσσωματώσεις, απαιτείται το πολιτειακό πλαίσιο να επαρκεί για κάτι τέτοιο προκειμένου να αναπτυχθεί το κοινωνικό κεφάλαιο. Δηλαδή προϋποθέτει «μια πιο εύρυθμη λειτουργία των θεσμών, όπως και μια οικονομία πολύ πιο αποδοτική».

Αλλά φτάνει μόνο αυτό; Ο Putnam απαντά πως όχι, θεωρεί ότι απαιτείται και ατομική δράση και το αποδεικνύει αναλύοντας το παράδειγμα των ΗΠΑ όπου ενώ τα παραπάνω στοιχεία υπάρχουν, η συμμετοχή των πολιτών του σε οργανώσεις και κινήματα είναι ελάχιστη. Αυτό οφείλεται στα ακόλουθα:

Α) παρατηρούμενη έλλειψη ενδιαφέροντος για τα πολιτικά πράγματα, είτε αυτή εκφράζεται με χαμηλή συμμετοχή στις πολιτικές οργανώσεις, είτε με τις ολοένα και λιγότερες υπογραφές στα κείμενα πολιτικής διαμαρτυρίας, τις πολιτικές συγκεντρώσεις δίχως κόσμο κ.ά.

Β) η ολοένα και μεγαλύτερη έλλειψη ελεύθερου χρόνου, κυρίως στις μεσαίες και ανώτερες τάξεις, καθώς και η αυξανόμενη οικονομική ανασφάλεια των κατώτερων τάξεων, ως συνέπεια της ανεργίας και της πτώσης των πραγματικών μισθών, καθιστούν προβληματική τη συμμετοχή σε εθελοντικού χαρακτήρα οργανώσεις

Γ) η μετακίνηση των κατοίκων των αστικών κέντρων προς τα προάστια

Δ) η τηλεόραση, η οποία παίζει ένα σημαντικό ρόλο στην πτώση του ενδιαφέροντος για τα κοινά αλλά και γενικότερα στη μείωση της απλής κοινωνικής εμπλοκής, καθώς καθηλώνει τους ανθρώπους στα σπίτια τους και τους απομονώνει, δημιουργώντας τους ταυτόχρονα την ψευδαίσθηση ότι έρχονται σε επαφή με τους άλλους.

Λόγοι ανάπτυξης της Κοινωνίας των Πολιτών

Ανεξαρτήτως των διαπιστώσεων του Putnam, οι οποίες σε σημαντικό βαθμό αφορούν και στις υπόλοιπες ανεπτυγμένες χώρες, δεν αναιρείται το γεγονός ότι η ΚΠ αναπτύσσεται σε κοινωνίες στις οποίες υπάρχει καπιταλιστικός τρόπος ανάπτυξης ως μηχανισμός αναπαραγωγής της κυρίαρχης ιδεολογίας και προϋπάρχει αυτό που ονομάζουμε οργανωμένη κοινωνία των πολιτών όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τα κόμματα, την εκκλησία, τα συνδικάτα, την οικογένεια.

Αλλά τι σημαίνει οργανωμένη κοινωνία των πολιτών; Είναι «το σύνολο των οργανωτικών δομών των οποίων τα μέλη εξυπηρετούν, μέσω του δημοκρατικού διαλόγου και της διεργασίας κατανόησης, το γενικό συμφέρον και χρησιμεύουν ως διαμεσολαβητές μεταξύ των δημοσίων αρχών και των πολιτών».

Σε τι διαφέρει η οργανωμένη ΚΠ από την μη-οργανωμένη ΚΠ;

Στην εμπλοκή του κράτους. Στην οργανωμένη κοινωνία των πολιτών το κράτος διαθέτει αυτό που ονομάζει ο Antonio Gramsci (1891-1937) «κυρίαρχη ηγεμονική ιδεολογία» και επηρεάζει ή/ και ελέγχει αυτούς τους φορείς (δηλ. κόμματα, συνδικάτα, εκκλησία κλπ.). Για ποιο λόγο κατά συνέπεια να αντικατασταθεί στην συνείδηση των πολιτών η οργανωμένη ΚΠ με κάποια άτυπη μορφή όπως η κινηματική ΚΠ;

Διότι απέτυχε. Η οργανωμένη κοινωνία των πολιτών απέτυχε διότι οι παραδοσιακές μορφές εξουσίας που την εξέφραζαν (έθνος-κράτος, κράτος πρόνοιας, πολιτικά κόμματα, συνδικάτα, μεγάλα αντίπαλα ιδεολογικά στρατόπεδα) δείχνουν να μην είναι ικανές να διαδραματίσουν το ρόλο που είχαν στο παρελθόν. Και αυτό διότι όντας ελεγχόμενες από το κράτος έχουν διαφθαρεί από τις πελατειακές σχέσεις και τα διαπλεκόμενα συμφέροντα.

Κατά συνέπεια τίθεται το ερώτημα αν το κράτος είναι απέναντι από τις ΚΟ. Μάλλον όχι και αυτό διότι δομικό στοιχείο στην ανάπτυξη της ΚΠ αποτελεί η σχέση κράτους – πολίτη. Ο πολίτης εντασσόμενος στα κοινωνικά δίκτυα αναλαμβάνει κοινωνική δράση, η οποία στοχεύει στη βελτίωση της ποιότητας της δημόσιας ζωής, σε μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα των διαφόρων θεσμών και οδηγεί σε οικονομική ανάπτυξη. Άρα στόχος της δραστηριοποιήσης της ΚΠ δεν είναι η αέναη σύγκρουση κράτους και πολίτη αλλά η ελαχιστοποίηση των συγκρούσεων και η μεγιστοποίηση της συνεργασίας των δύο.

Τι ώθησε όμως στην ανάπτυξη της «κοινωνίας των πολιτών» ως αντίβαρο στην παραδοσιακή πολιτική εξουσία; Υπάρχουν δύο εκδοχές. Η «από κάτω προς τα πάνω» εκδοχή, σύμφωνα με την οποία τα σύγχρονα προβλήματα (εθνικές και ταξικές διαφορές, πόλεμοι και συνακόλουθες μεταναστεύσεις, περιβαλλοντικά προβλήματα, οικονομικά προβλήματα) ωθούν στη δημιουργία κινημάτων (υπέρ της ειρήνης, οικολογικά, ενάντια στην φτώχεια και τον ρατσισμό κλπ) μέσα από τη δράση των πολιτών με σκοπό την παρέμβαση προς τις κυβερνήσεις για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων.

Η «από πάνω προς τα κάτω» σύμφωνα με την οποία οι κυβερνήσεις των χωρών της Δύσης και οι διεθνείς οργανισμοί ανέπτυξαν προγράμματα ενίσχυσης της ΚΠ στη λογική ότι η ανάπτυξή της θα συμβάλει στον εκδημοκρατισμό και την καλύτερη διακυβέρνηση.

Το περιεχόμενο των διάφορων θεωρήσεων της ΚΠ

Προκειμένου να δούμε τις διαστάσεις του φαινομένου καλό είναι να προσεγγίσουμε τις διάφορες θεωρήσεις του, όπως αυτές εκφέρονται πολιτικά σε ιστορικό και σύγχρονο πλαίσιο.

Η φιλελεύθερη και η νεο-φιλελεύθερη οπτική

Ιστορικά η φιλελεύθερη άποψη όπως εκφράστηκε από τον Adam Smith (1723-1790) προσδιόρισε την κοινωνία των πολιτών στο πεδίο της αγοράς και των ανταλλαγών. Οι πολίτες οργανώνονται σε ομάδες συμφερόντων (συντεχνίες) και μεριμνούν ώστε το κράτος να εγγυάται το καθολικά αναγνωρισμένο δικαίωμα της ελευθερίας.

Στη σύγχρονη εποχή η (νεο)φιλελεύθερη αντίληψη τονίζει το ρόλο του εθελοντισμού, της φιλανθρωπίας και των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ) ως αντίβαρο στην εξάπλωση του κράτους. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι ΜΚΟ αντιμετωπίζονται θετικότερα από ότι οι παραδοσιακοί φορείς συλλογικής δράσης (συνδικάτα και θρησκευτικοί φορείς).

Μία άλλη οπτική ανάμεσα στο κράτος και τους πολίτες και ιδιαίτερα διαδεδομένη στις ΗΠΑ και τη Δυτική Ευρώπη αποτελούν οι οργανώσεις προστασία των πολιτών (καταναλωτικές κατά κύριο λόγο). Στις ΗΠΑ η απελευθέρωση των αγορών και η συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας οδήγησε στη δημιουργία ενός ενδιαμέσου, «εθελοντικού» τρίτου τομέα με σκοπό να βρεθεί ανάμεσα στο κράτος και την αγορά ώστε να μην επιτραπεί σε κάποιο από αυτά να γιγαντωθεί.

Η αριστερή οπτική

Αναφορικά με την αριστερά πρώτος ο Karl Marx (1818-1883) μίλησε για την ΚΠ τοποθετώντας την στο πεδίο διαμόρφωσης των κοινωνικών σχέσεων και των ταξικών συγκρούσεων αποτελώντας αυτό που αποκαλεί υποδομή, ενώ το κράτος ανήκει στην υπερδομή και συγκαλύπτει ότι γίνεται στην κοινωνία των πολιτών.

Η σύγχρονη αριστερή οπτική είναι περισσότερο κινηματική και λιγότερο δομική, εκφράζεται μέσα από τα διεθνή δίκτυα και κοινωνικά κινήματα κατά των επιπτώσεων της παγκοσμιοποίησης και εναντιώνεται στην τοπική και παγκόσμια αναδιοργάνωση του κράτους και του κεφαλαίου. Στην προκειμένη περίπτωση οι υποστηρικτές της θεωρούν ότι οι ΜΚΟ δε θεωρούνται ικανές να αντισταθούν στις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης.

Η σοσιαλιστική οπτική ή αλλιώς ο «τρίτος δρόμος»

Σημαντικός είναι και ο τρίτος δρόμος όπως εκφράστηκε από τον κοινωνιολόγο Antony Giddens όπου η ΚΠ αποτελεί τον ενδιάμεσο αυτοκυβερνώμενο κοινωνικό χώρο ανάμεσα στο κράτος και την αγορά αποτελούμενο από ομάδες, θεσμούς και οργανώσεις που λειτουργούν ενάντια στον άκρατο ατομικισμό της αγοράς και τον κρατικό αυταρχισμό.Δημιουργείται ένας δημόσιος χώρος που δεν οργανώνεται από το κράτος και δεν ελέγχεται από την αγορά και συμβάλει στην ενεργό πολιτική συμμετοχή και στον ανοικτό δημοκρατικό διάλογο.

Πρώτος την εξέφρασε ο Γερμανός φιλόσοφος Hegel (1770-1831) που τοποθετεί την ΚΠ στο χώρο που βρίσκεται ανάμεσα στο κράτος και την οικογένεια έχοντας κατώτερη υπόσταση από το κράτος και αποτελεί έκφανση της οικουμενικής ηθικής και του ορθού λόγου.

Ωστόσο οι συγκεκριμένες προτάσεις δεν μπορούσαν να μη γίνουν αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης από τον πολιτικό χώρο που εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη μετριοπάθεια. Τη σοσιαλδημοκρατία. Η σοσιαλιστική ιδεολογία εμπλέκοντας το κράτος και τις αγορές στη δραστηριότητα της κοινωνίας των πολιτών προτείνει τη «συμμετοχική δημοκρατία» που έχει ως βασικό κριτήριο τη διεύρυνση της ενεργοποίησης της κοινωνίας των πολιτών στη διακυβέρνηση του κράτους ως τμήμα του πολιτικού λόγου των σύγχρονων σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων.

Οι διαστάσεις της κοινωνίας των πολιτών

Η έννοια της ΚΠ δεν είναι μοναδική αλλά εμφανίζεται με διαφορετικές εκφάνσεις ανάλογα με την κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική διάρθρωση της κάθε χώρας. Επίσης εξαρτάται από την ιστορική στιγμή στην οποία αναπτύχθηκαν οι μορφές της ΚΠ σε κάθε χώρα, την ιδεολογική τοποθέτηση και κουλτούρα των ατόμων που διαμόρφωσαν το πλαίσιο.

Ο Φερώνας παρουσιάζει τις κάτωθι διαστάσεις της σύγχρονης εκδοχής της ΚΠ:

Α) απαρτίζεται από ένα δίκτυο καθιερωμένων θεσμών με πολλαπλές λειτουργίες που διαμορφώνουν ένα αυτόνομο κοινωνικό επίπεδο ανεξάρτητο του κράτους, της οικογένειας και της οικιακής ζωής

Β) η ένταξη των ατόμων στους θεσμούς της ΚΠ αποφασίζεται σε εθελοντική βάση

Γ) στηρίζεται στο δίκαιο: σεβασμός της ιδιωτικής ζωής, ελευθερία της έκφρασης, συνδικαλιστική ελευθερία

Δ) αποτελεί χώρο διαμόρφωσης της συλλογικής βούλησης και εκπροσώπησης των πολιτών: οι θεσμοί της ΚΠ διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο «ενδιαμέσων» μεταξύ ατόμου και κράτους.

Αναλόγως με το τόπο που εδράζεται η δραστηριοποίηση της κοινωνίας των πολιτών αυτή φέρει και διαφορετικές δράσεις. Στην Ανατολική Ευρώπη η κοινωνία των πολιτών συνδέθηκε με τις λαϊκές εξεγέρσεις στα τέλη της δεκαετίας του 1990 οδηγώντας στην κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, προκρίνοντας τον περιορισμό της παντοδυναμίας του κράτους και αναζητώντας την φιλελευθεροποίηση της πολιτικής με την κατάκτηση των ατομικών ελευθεριών και την απόκτηση δικαιωμάτων στην ιδιοκτησία.

Στον αναπτυσσόμενο ευρωπαϊκό Νότο συσχετίζεται με περισσότερο ανοικτές και αντιπροσωπευτικές μορφές πολιτικής εξουσίας. Στην Ελλάδα παραδείγματος χάριν και παρά το γεγονός ότι τα πολιτικά κόμματα διατηρούν ένα κυρίαρχο ρόλο στην κοινωνικοπολιτική ζωή, η διάδοση των ανεξάρτητων μη-κυβερνητικών οργανώσεων δείχνουν μία προσπάθεια απεξάρτησης των πολιτών από την κομματική-πολιτική εξάρτηση.

Στην Λατινική Αμερική αντικατοπτρίζει τον αγώνα κατά των στρατιωτικών δικτατοριών.

Στην Δυτική Ευρώπη και την Αμερική η ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών συσχετίζεται με την ανάγκη να αναπτυχθεί ξανά η πολιτική συνείδηση και να ενισχυθούν οι πολιτικοί δεσμοί.

Αλλά και το εύρος και η ποικιλία των οργανώσεων που εντάσσονται στην ΚΠ είναι μεγάλο. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) «η πυκνότητα της οργάνωσης και ο βαθμός αντιπροσωπευτικότητας των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών διαφέρει καλύπτοντας από ad hoc ομάδες πίεσης έως και πολύ καλά οργανωμένες ενώσεις.»

Έτσι οι μορφές της ΚΠ που αποτυπώνονται από την ΕΟΚΕ περιλαμβάνουν οργανώσεις όπως:

Α) παράγοντες της αγοράς εργασίας - κοινωνικοί εταίροι (συνδικαλιστικές οργανώσεις και ομοσπονδίες εργοδοτών)

Β) ενώσεις που αντιπροσωπεύουν οικονομικούς και κοινωνικούς φορείς και δεν είναι κοινωνικοί εταίροι (καταναλωτικές οργανώσεις)

Γ) μη κυβερνητικές οργανώσεις που ενώνουν τους ανθρώπους γύρω από ένα κοινό σκοπό (περιβαλλοντικές οργανώσεις, οργανώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα, φιλανθρωπικές οργανώσεις κ.α.)

Δ) οργανώσεις που βασίζονται σε τοπικές κοινωνίες (οργανώσεις νέων, τοπικές οργανώσεις, θρησκευτικές κοινότητες)

Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού

Την σύγχρονη εποχή ένα σύνολο σύνθετων πολιτικό-κοινωνικών φαινόμενων (μετανάστευση, πόλεμοι, περιβαλλοντικές καταστροφές, οικονομική κρίση, παγκοσμιοποίηση κ.α.) ωθούν στην όξυνση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων και τη διάβρωση των ατομικών και κοινωνικών ελευθεριών με συνέπεια τμήματα του πληθυσμού να οδηγούνται σε συνθήκες κοινωνικού αποκλεισμού.

Ο κοινωνικός αποκλεισμός αφορά στη διαδικασία διάρρηξης των κοινωνικών δεσμών που συγκρατούν τις διάφορες κοινωνικές ομάδες στα πλαίσια της κοινωνίας, με συνακόλουθη την απόσπαση της ηθικής τάξης που στηρίζεται στην κοινωνική ευθύνη και αλληλεγγύη και οδηγώντας τις μειονεκτικές ομάδες σε ανεπαρκή κοινωνική συμμετοχή και κοινωνική ενσωμάτωση.

Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού είναι ευρύτερη, πιο περιεκτική και πολυδιάστατη έννοια σε σχέση με την παραδοσιακή έννοια της φτώχειας. Ενώ η τελευταία δεν επιτρέπει τη συμμετοχή σε ένα ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης, ο κοινωνικός αποκλεισμός αναφέρεται στη δομική και πολυδιάστατη φύση των διαδικασιών διαμέσου των οποίων άτομα ή κοινωνικές ομάδες αποκλείονται από το σύνολο των κοινωνικών ανταλλαγών, πρακτικών και δικαιωμάτων που συνιστούν τους βασικούς θεσμούς οικονομικής και κοινωνικής ενσωμάτωσης.

Οι διαστάσεις της κοινωνικής αποστέρησης των κοινωνικά αποκλεισμένων περιλαμβάνει:

Α) την ελλιπή συμμετοχή στην κοινωνία που ζουν (πολιτικά δικαιώματα, αδυναμία συμμετοχής στην κοινωνία, ανασφάλεια),

Β) την ανεπάρκεια εισοδήματος (ανεργεία, φτώχεια)

Γ) την περιορισμένη πρόσβαση σε κοινωνικά αγαθά όπως η εκπαίδευση, η υγεία, η στέγαση, οι υπηρεσίες πρόνοιας κλπ.

Ποιοι όμως θεωρούνται στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες ως κοινωνικά αποκλεισμένοι;

Οι ευπαθείς ομάδες πληθυσμού που είναι πιο πιθανόν να αντιμετωπίσουν προβλήματα κοινωνικού αποκλεισμού είναι οι μετανάστες, οι εθνικές μειονότητες, οι μόνοι γονείς, οι κάτοικοι δυσπρόσιτων περιοχών, τα άτομα με χαμηλές εκπαιδευτικές και επαγγελματικές δεξιότητες, οι νέοι, οι μεγαλύτεροι σε ηλικία εργαζόμενοι, τα άτομα με ειδικές ανάγκες (ΑμΕΑ), οι άστεγοι, οι φυλακισμένοι, οι γυναίκες και τα παιδιά θύματα κακοποίησης, τα άτομα εξαρτημένα από ουσίες.

Ωστόσο εκτός από την κατηγοριοποίηση των εν δυνάμει αποκλεισμένων ενδιαφέρον έχει και η διάκριση που κάνει ο καθηγητής του πανεπιστημίου του Harvard Amartya Sen ανάμεσα στον ενεργητικό και στον παθητικό αποκλεισμό. Για παράδειγμα ενεργητικός είναι ο αποκλεισμός των μεταναστών όταν δεν τους παρέχονται πλήρη κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα, ενώ παθητικός αποκλεισμός είναι όταν υπάρχει οικονομική αποστέρηση λόγω οικονομικής κρίσης και δεν υπάρχει σκόπιμη δράση με σκοπό την αποτροπή της.

Στην σύγχρονη εποχή οι διαδικασίες και οι θεσμοί (παγκοσμιοποίηση, τεχνολογική ανάπτυξη) από την μία πλευρά συμβάλουν στην παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη και την συσσώρευση πλούτου, από την άλλη παράγουν φτώχεια, εξαθλίωση και κοινωνικό αποκλεισμό για μεγάλα τμήματα του πληθυσμού. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αποξένωση και την χαλάρωση των κοινωνικών δεσμών, την αποδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής εντείνωντας την περιθωριοποίηση τμήματος τους πληθυσμού και προκαλώντας ενίοτε κοινωνικές συγκρούσεις.

Η έννοια των κοινωνικών συγκρούσεων

Κατά συνέπεια ο κοινωνικός αποκλεισμός δύναται να αποτελέσει την πρωταρχική αιτία κοινωνικών συγκρούσεων σε πολλά μέρη του κόσμου. Οι πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις της ανισότητας συνιστούν τους πιο σημαντικούς παράγοντες για την εκδήλωση βίαιων συγκρούσεων.

Οι κοινωνικά αποκλεισμένοι αντιλαμβανόμενοι την ολοένα και αυξανόμενη κοινωνική απομόνωση, επιχειρούν να αντισταθούν προκειμένου να βρουν τη θέση τους στη νέα παγκοσμιοποιημένη τάξη πραγμάτων, καταφεύγοντας πολλές φορές στην βία. Έτσι η ραγδαία αύξηση της μακροχρόνιας ανεργίας και των επισφαλών μορφών απασχόλησης δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια για κοινωνική άνοδο και προκαλεί τριγμούς στα θεμέλια της κοινωνικής σταθερότητας και ανάπτυξης.

Συνέπεια της περιθωριοποίησης των κοινωνικών ομάδων και χαλάρωσης του κοινωνικού ιστού αποτελούν: η διακίνηση ναρκωτικών, η παιδική και νεανική εγκληματικότητα, η βία των πόλεων, η τρομοκρατία, οι εθνοτικές συγκρούσεις, οι εμφύλιοι πόλεμοι, οι λαϊκές εξεγέρσεις.

Οι κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες βιώνοντας τις αποστερήσεις και τα άνισα δικαιώματα δύναται να συνασπισθούν και να κινητοποιηθούν. Οι κινητοποιήσεις δύναται να είναι είτε ειρηνικές (διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις, απεργίες) και αν αυτές δεν φέρουν αποτελέσματα είτε αντιμετωπιστούν με αδιαφορία ή/και κρατική βία, τότε μπορούν να εξελιχθούν σε βίαιες συγκρούσεις, ειδικά αν οι κοινωνικά αποκλεισμένοι θεωρήσουν ότι δεν έχουν άλλη επιλογή.

Βία όμως δεν εκφέρεται μόνο από τους κοινωνικά αποκλεισμένους. Η μαζική μετανάστευση από την Ασία, την Αφρική και την Ανατολική Ευρώπη προς την Δυτική Ευρώπη έχει τροφοδοτήσει ξενοφοβία, ρατσιστικές στάσεις σε ευρεία κοινωνικά στρώματα. Αυτά εκδηλώνουν τις θέσεις τους με διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις ακόμα και βίαιες ενέργειες εναντίον μεταναστών με πρόσχημα είτε την υποβάθμιση των περιοχών που κατοικούν λόγω της εγκατάστασης αυτών είτε με την αποτροπή νομοθετημάτων που τους αποδίδουν πολιτικά δικαιώματα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι εξεγέρσεις των μεταναστών δεύτερης και τρίτης γενιάς στην Γαλλία το 1995. Οι μετανάστες και τα παιδιά των μεταναστών στην Γαλλία δεν απολαμβάνουν των ίδιων ευκαιριών και παροχών όπως οι γηγενείς Γάλλοι όντας περιορισμένοι, γκετοποιημένοι, σε συγκεκριμένες περιοχές στις γαλλικές πόλεις. Η εξέγερση με βάση το νόμο για το πρώτο συμβόλαιο εργασίας ώθησε τους νέους αυτούς σε βίαιες εκδηλώσεις και συγκρούσεις με την αστυνομία.

Κοινωνία των πολιτών και κοινωνικές συγκρούσεις

Ωστόσο το ζήτημα που προκύπτει είναι με ποιο τρόπο μία ανεπτυγμένη κοινωνία των πολιτών μπορεί να διαχειριστεί τα ζητήματα των κοινωνικών συγκρούσεων; Εξαρτάται από πολλούς και ποικίλους παράγοντες.

Υπάρχουν περιπτώσεις ΚΠ με δράση ενάντια στον κοινωνικό αποκλεισμό που δύνανται να βοηθήσουν τις περιθωριοποιημένες ομάδες και να καταλαγιάσουν την ένταση τους που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε κοινωνικές συγκρούσεις. Χαρακτηριστική περίπτωση ΚΠ με δραστηριότητα ενάντια στην φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό αποτελούν οργανώσεις όπως το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Φόρουμ, η Διεθνής Αμνηστία, το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Καταπολέμησης της Φτώχειας κ.α.

Από την άλλη πλευρά υπάρχουν οργανώσεις οι οποίες προσφέρουν λύσεις σε κοινωνικά προβλήματα αλλά ενίοτε διατυπώνουν έναν ακτιβιστικό και πολλές φορές συγκρουσιακό λόγο. Τα παραδείγματα που ακολουθούν είναι χαρακτηριστικά.

Η υπέρ-εθνική περιβαλλοντική ΜΚΟ Greenpeace δραστηριοποιείται παγκοσμίως με άμεση δράση, έρευνα και επικοινωνία με τους εμπλεκόμενους φορείς, συμμετέχοντας σε κινητοποίησεις, καμπάνιες και ακτιβιστικές ενέργειες με σκοπό την διάσωση του περιβάλλοντος. Ωστόσο υπήρξαν φορές που προχώρησε σε «σκληρές» ενέργειες ερχόμενη σε ευθεία σύγκρουση με κυβερνήσεις, όπως στην περίπτωση της Ιαπωνίας, στα πλαίσια του αγώνα που διεξάγει ενάντια στην φαλαινοθηρία. Πλοίο της Greenpeace (το Rainbow) συγκρούστηκε με ιαπωνικά φαλαινοθηρικά θυμίζοντας πολεμικές ναυμαχίες. Η συγκεκριμένη δράση είχε σαν συνέπεια την ηρωοποίηση του συγκεκριμένου πλοίου, την ανάδειξη του ρόλου της Greenpeace αλλά δεν συνέβαλε πάρα ελάχιστα στο περιορισμό του ανελέητου (μέχρι εξαφανίσεως) κυνηγητού της φάλαινας.

Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις δέχονται τον τελευταίο καιρό έντονη και όχι αδικαιολόγητη επίθεση για σχέσεις διαπλοκής με επιχειρήσεις, αυτό που αποκαλείται εύστοχα ως Climategate. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και η Ελευθεροτυπία στο φύλλο της 14/3/2010 (Φακατσέλης Α.), ανάμεσα στους χρηματοδότες των ΜΚΟ περιβαλλοντικών οργανώσεων φέρονται να είναι επιχειρήσεις - ρυπαντές του περιβάλλοντος. Το ενδιαφέρον στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ότι οι σχέσεις διαπλοκής έχουν εκατέρωθεν κατευθύνσεις. Κάτωθι αναφέρονται κάποιες περιπτώσεις διαπλοκής:

α) Περίπτωση 1: περιβαλλοντική ΜΚΟ ανακαλύπτει σε προιόν συγκεκριμένης εταιρείας κάποιο συστατικό επιβλαβές για την διατροφή. Επικοινωνεί με την εταιρεία και απαιτεί κάποιο χρηματικό ποσό για να μη δημοσιοποιήσει την πληροφορία.

β) Περίπτωση 2: Ρυπογόνα επιχείρηση προχωρά σε χρηματοδότηση ΜΚΟ περιβαλλοντικής οργάνωσης με σκοπό να αποκτήσει "άκοπα και χωρίς κόστος" τεχνογνωσία σε περιβαλλοντικά θέματα με σκοπό να προστατευθεί από μελλοντικές επιθέσεις και να κάνει τα προιόντα της "περιβαλλοντικά καλύτερα" χωρίς να επενδύει σε ερευνητική εργασία. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις αποδέχονται τέτοιου είδους χρηματοδότηση με σκοπό να "αλλώσουν εκ των έσω" τις επιχειρήσεις και να "επηρεάσουν" τις επιχειρηματικές αποφάσεις τους.

Το κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση που αναπτύχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 προκάλεσε συγκρούσεις στις πόλεις που διεξήχθησαν τα διάφορα οικονομικά συνέδρια. Με αιτήματα σοσιαλιστικά και οικολογικά, το κίνημα αυτό συγκέντρωσε ετερόκλητες απόψεις ενάντια στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης. Παρά το γεγονός ότι συμπορευτήκαν με το κίνημα αυτό αρκετές οργανώσεις ενάντια στην φτώχεια και τον αποκλεισμό, εντούτοις η διαμαρτυρία τους δεν έμεινε μόνο στο επίπεδο διαδηλώσεων αλλά προχώρησαν σε συγκρούσεις με αποκορύφωμα τα γεγονότα στο Seattle το 1999 και την Γένοβα το 2001. Το συγκεκριμένο κίνημα δέχεται έντονη κριτική για αναποτελεσματική δράση που περιορίζεται σε συγκρουσιακού χαρακτήρα διαδηλώσεις.

Πέρα από την εσκεμμένη δράση των προαναφερθέντων οργανώσεων και κινημάτων, κοινωνικές συγκρούσεις δύναται να προκαλέσουν και ενέργειες ΜΚΟ οι οποίες δεν έχουν τέτοιο σκοπό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ενέργεια μελών ΜΚΟ για την προστασία των παιδιών από τις ΗΠΑ, τα οποία μέλη ταξίδεψαν στην πλειτόμενη από τον σεισμό του 2010 Αϊτή με σκοπό να βοηθήσουν ορφανά παιδιά. Αντ’ αυτού συνελήφθησαν και κινδύνεψαν να λιντσαριστούν από το εξαγριωμένο πλήθος όταν διεπιστωθεί ότι σκόπευαν να βγάλουν έξω από την Αϊτή παιδιά με σκοπό την εμπορία τους. Αυτό ενισχύει το επιχείρημα ότι η κοινωνία των πολιτών δεν αποτελεί μία αυτόνομη σφαίρα και ότι επηρεάζεται από άλλες οργανώσεις των οποίων η δράση έχει σκοτεινές πλευρές.

Σε εθνικό επίπεδο αξίζει να αναφερθούμε σε δύο δραστηριότητες της κοινωνίας των πολιτών για διακριτά ζητήματα μέσο μίας συγκεκριμένης δραστηριότητας, της χρήσης του διαδικτύου.

Η πρώτη δραστηριότητα αφορά την αυθόρμητη κίνηση των bloggers στο ζήτημα της αναλγησίας του Ελληνκού κράτους μετά τις πυρκαγιές του Σεπτεμβρίου του 2007. Η σιωπηρή διαδήλωση για το κάψιμο των δασών εξέφρασε έντονα την αντίδραση της κοινωνίας των πολιτών απέναντι στην περιβαλλοντική αναλγησία των κυβερνώντων, χωρίς ωστόσο να έχει αποτέλεσμα μέχρι σήμερα εκτός ίσως από την ίδρυση ενός κόμματος και υπόσχεση για μελλοντική «πράσινη ανάπτυξη».

Η δεύτερη δρατηριότητα αφορά τη συλλογή υπογραφών μέσω διαδικτύου από εθνικιστικές ομάδες (στηριζόμενη και από συγκεκριμένα πολιτικά κόμματα) ενάντια στην πρόταση της παρούσας κυβέρνησης για απόδοση ιθαγένειας στους μετανάστες. Πέρα από την συγκεκριμένη διαδικτυακή συγκέντρωση υπογραφών, η διαδικτυακή κινητοποίηση αυτή είχε στοιχεία δράσης όπως διαδηλώσεις έξω από την Βουλή (Μάρτιος 2010), διαδικτυακές διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις σε γειτονιές της Αθήνας που κατοικούν μετανάστες μέχρι και συγκρούσεις ανάμεσα στους εθνικιστές, τους μετανάστες, την αστυνομία και μέλη των οργανώσεων υπεράσπισης των δικαιωμάτων των μεταναστών (Εφετείο Μάιος 2009, Άγιος Παντελεήμονας Ιούλιος 2009).

Συμπεράσματα

Η κοινωνία των πολιτών ανεπτυγμένη τα μέγιστα στην παγκόσμια σφαίρα και υποβοηθούμενη από τις νέες τεχνολογίες, τις καταστάσεις κρίσεως αλλά και τις κρατικές πρωτοβουλίες έρχεται να παίξει πολλαπλούς ρόλους ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τα συμφέροντα της συσσωμάτωσης η οποία την εκφράζει.

Εκτεινόμενη σε ένα ευρύ δημόσιο χώρο από το κατώφλι του σπιτιού κάθε νοικοκυριού μέχρι τα κράσπεδα της εισόδου των κυβερνητικών κτηρίων περιλαμβάνει οικονομικές, πολιτιστικές και εκπαιδευτικές ομάδες, ομάδες συμφερόντων, κοινωνικά κινήματα κ.α.

Η ανάπτυξη της ΚΠ έρχεται ως κοινωνικό αντιστάθμισμα στην λογική της επιδίωξης υπέρογκων κερδών σε ελάχιστο χρόνο, σε οποιοδήποτε τόπο, με οποιοδήποτε κοινωνικό και πολιτικό κόστος της παγκοσμιοποιημένης εκδοχής του σύγχρονου καπιταλισμού. Μία δραστηριότητα με πολλαπλές συνέπειες οδηγώντας το περιβάλλον στην καταστροφή και μεγάλα ποσοστά του πληθυσμού σε εξαθλίωση.

Οι διάφορες μορφές κοινωνικού αποκλεισμού (εισοδηματική ανισότητα, φτώχεια, αλλοτρίωση, διάρρηξη του κοινωνικού κεφαλαίου και των κοινωνικών δεσμών) που βιώνουν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού παγκοσμίως συνδέονται αναπόσπαστα με την εγκληματικότητα, την βία και τις κοινωνικές συγκρούσεις.

Και το ζήτημα που προσπαθήσαμε να απαντήσουμε με την εργασία είναι στο κατά πόσον η ΚΠ είναι ικανή όχι τόσο να παράγει πολιτική αλλά στο να αφουγκραστεί και να αντιμετωπίσει τις κοινωνικές συγκρούσεις που αναδύονται μέσα από τις «γραμμές» της. Διότι οι κοινωνικά αποκλεισμένοι που εξεγείρονται δεν ανήκουν σε έναν άλλο πλανήτη, είναι δίπλα μας, αγνοημένοι από την πολιτεία. Αυτοί οι συμπολίτες μας είναι που χρειάζονται βοήθεια και σε αυτούς πρέπει να απευθυνθούν οι ΚΠ και να βοηθήσουν.

Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι ότι η ΚΠ δύναται σε αρκετές περιπτώσεις να αποσοβήσει με το έργο της μορφές κοινωνικής σύγκρουσης. Ωστόσο αυτό δεν είναι πάντα χωρίς αντάλλαγμα. Οι ΜΚΟ παραδείγματος χάριν όντας σημαντικός εκφραστής της ΚΠ και έχοντας ενεργό, αποτελεσματικό και παρεμβατικό λόγο δεν παύουν να αποτελούν άλλο ένα εργαλείο οικονομικής πολιτικής από την πλευρά των αναπτυγμένων χωρών μέσω των οποίων διοχετεύουν δισεκατομμύρια δολάρια με σκοπό την αναπτυξιακή βοήθεια αλλά πρωτίστως τον έλεγχο των «υπό – ανάπτυξη» χωρών.

Σίγουρα προσπάθειες γίνονται και επιτυγχάνονται αποτελέσματα, αλλά το θέμα είναι με τι κόστος.

Bιβλιογραφία

Αφουξενίδης Αλέξανδρος, «Όψεις της Κοινωνίας των Πολιτών» στο Ανθολόγιο: Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαικής Κοινωνίας, επιμ. Κονιόρδος Σ., Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 2008.

Βούλγαρης Γιάννης, «Κράτος και Κοινωνία των Πολιτών στην Ελλάδα. Μία σχέση προς επανεξέταση;» στην Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τχ. 28, Νοέμβριος 2006.

Μουζέλης Νίκος – Παγουλάτος Γιώργος, «Κοινωνία πολιτών και ιδιότητα του πολίτη στην μεταπολεμική Ελλάδα» στην Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τχ. 22, Δεκέμβριος 2003.

Σωτηρόπουλος Δημήτρης, Η Άγνωστη Κοινωνία των Πολιτών. Κοινωνικές κινητοποιήσεις, Εθελοντισμός και Κράτος στη συγχρονη Ελλάδα, Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 2001.

Φερώνας Ανδρέας, ««Κοινωνία των Πολιτών και Διαμόρφωση Πολιτικών» στο Ανθολόγιο: Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας, επιμ. Κονιόρδος Σ., Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 2008.

Φερώνας Ανδρέας, «Κοινωνικός Αποκλεισμός και Κοινωνικές Συγκρούσεις» στο Ανθολόγιο: Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας, επιμ. Κονιόρδος Σ., Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 2008.