Ειλικρινά, δεν υπήρξε πιο δύσκολη πνευματική διαδικασία μέχρι σήμερα για μένα από το να παλέψω με τις ιδέες και τις θέσεις του Freud. Έχω παλέψει με τον Kant, τον Hegel, τον Wittgenstein αλλά ο Freud με ταλαιπώρησε. Το μυαλό μου αντιστεκόταν, αρνούνταν να "χωνέψει" τις έννοιες που έθετε ο πατέρας της ψυχανάλυσης μπροστά μου. Πάλευα κυριολεκτικά να βάλω σε μία τάξη έννοιες, συσχετίσεις συνέπειες των βασικών ιδεών του Freud προκειμένου να καταλήξω σε μία δομή κειμένου. Είδα εκπομπές και αφιερώματα, ακόμα και μία την ταινία "Μία επικίνδυνη μέθοδος" του fan του Freud Καναδού σκηνοθέτη David Cronemberg.
Για να διαβάσουμε τι κατάφερα:
1. Εισαγωγή.
Ο Αυστριακός, εβραϊκής καταγωγής, ιατρός και ψυχίατρος Sigmund Freud (1856-1939) με την επισταμένη εργασία του από το 1896 έως και το τέλος της ζωής του ανέτρεψε όλα τα δεδομένα αναφορικά με τον ανθρώπινο ψυχισμό δημιουργώντας την θεραπευτική μέθοδο της ψυχανάλυσης. Με την ενδελεχή έρευνά του για τον ανθρώπινο ψυχισμό και αναλύοντας τα δομικά στοιχεία του όπως το ασυνείδητο, την σκέψη, την συμπεριφορά, τα αισθήματα, τα όνειρα, ωθήθηκε στην διατύπωση σημαντικών εννοιών για την σεξουαλικότητα, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, την λίμπιντο, τον ναρκισσισμό, την απώθηση, συμβάλλοντας τα μέγιστα στην θεραπεία των ψυχικών παθήσεων.
Εκτός από την συμβολή του στην δημιουργία του επιστημονικού κλάδου της ψυχολογίας, ο Freud έστρεψε το ενδιαφέρον του και στην μελέτη των κοινωνικών και πολιτισμικών φαινομένων τα οποία επεδίωξε να συσχετίσει με την ψυχαναλυτική του θεωρία. Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης εργασίας θα επιδιωχθεί να δειχθεί αυτός ο συσχετισμός ανάμεσα στον πολιτισμό και τις ψυχικές διεργασίες. Στο επόμενο κεφάλαιο, το δεύτερο, θα γίνει μία αναφορά στην τριμερή διάσταση του ανθρώπινου ψυχισμού όπως την επεξεργάστηκε στα έργα του. Στο τρίτο κεφάλαιο θα γίνει η συσχέτιση του πολιτισμού με την τριμερή διάσταση και θα δειχθεί πως ο πολιτισμός καταπιέζει και οδηγεί στις διάφορες μορφές ψυχικών παθήσεων. Στο τέταρτο κεφάλαιο θα γίνει μία ανασκόπηση των παραπάνω εννοιών με έμφαση στις σύγχρονες μορφές καταπίεσης του πολιτισμού.
2. Ορίζοντας τον ψυχισμό του ατόμου. Η τριμερής διάσταση
Η βασική ιδέα του Freud για την ανθρώπινη συμπεριφορά συνοψίζεται σε έναν γενικευμένο ατομικισμό της ανθρώπινης συμπεριφοράς όπου κυριαρχούν «η αμοιβαία εχθρότητα, ο φθόνος και ο ανταγωνισμός όλων εναντίον όλων. » Για να επεξηγήσει την παραπάνω θέση του ο Freud διαμόρφωσε μία πληρέστερη περιγραφή του ψυχισμού και την διμερή διάσταση (συνειδητό/ασυνείδητο) την συσχέτισε με μία τριμερή τοπογραφική διαίρεση (αυτό, εγώ, υπερεγώ) όπου κάθε μέρος της έχει διαφορετικές αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες και την οποία παρουσιάζουμε στην συνέχεια.
2.1 Το Αυτό
Το πρώτο επίπεδο είναι το Αυτό (εκείνο ή προεγώ). Σύμφωνα με τον Freud το Αυτό είναι «το σκοτεινό και απρόσωπο κομμάτι της προσωπικότητας μας » και περιελάμβανε τα ορμέμφυτα, τις πρωτόγονες ορμές, τα βιολογικά ένστικτα που κυριαρχούνται από την επιθυμία για την ηδονή μέσω της ανακούφισης της έντασης. Το Αυτό, το οποίο δεν υπόκειται στους νόμους της λογικής, αδιαφορεί για την σκοπιμότητα και δεν αναχαιτίζεται από την αντίσταση της εξωτερικής πραγματικότητας, υπόκειται σε αυτό που ο Freud ονόμασε πρωτογενή διεργασία ή ασυνείδητο. «Οι ορμές του δίνουν την ενέργεια, δεν διαθέτει όμως καμία οργάνωση και συγκροτημένη θέληση, προσπαθεί μονάχα να ικανοποιήσει τις ορμικές επιθυμίες σύμφωνα με την αρχή της ηδονής .» Σύμφωνα με τον Freud «όλοι οι άνθρωποι τείνουν (επιθυμούν) να βρουν την ευτυχία, να εκπληρώσουν το πρόγραμμα της αρχής της ηδονής . Γρήγορα όμως κάνουν την εμπειρία της οδύνης και των ορίων που τους τίθενται: από το σώμα τους, από τον έξω κόσμο, τους άλλους ανθρώπους. Συνέπεια τούτου αναγκάζονται να αποδεχθούν ορισμένους περιορισμούς, δηλ. την αρχή της πραγματικότητας .»
2.2 Το Εγώ
Το δεύτερο επίπεδο είναι το Εγώ. «Ο πυρήνας του Εγώ αποτελείται από το ενιαίο σύστημα συνείδηση/αντίληψη και έχει πολλαπλές αρμοδιότητες και λειτουργίες .» Αποτελεί την οργανωτική δομή του ψυχισμού «και εγγράφει μέσα στο χρόνο τις διάφορες ψυχικές διαδικασίες, τις υποβάλει στην δοκιμασία του πραγματικού, καταργεί την αρχή της ηδονής, κατευθύνει και ελέγχει την κινητικότητα, δηλαδή την εκτόνωση των ερεθισμών στον εξωτερικό κόσμο, παρεμβάλλοντας ανάμεσα στην επιθυμία και την ικανοποίηση ένα χρονικό διάστημα σκέψης και απόφασης ».
Παράλληλα αναπτύσσει τους μηχανισμούς άμυνας (απώθηση, εκλογίκευση) έναντι των ορμέφυτων του Αυτού σε μία προσπάθεια να αποτραπεί το άγχος που δημιουργούν οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες και που οδηγούν σε συγκρούσεις. Ο Freud συνδέει το Εγώ με το συνειδητό, αν και κάποιες φορές περιλαμβάνει μέρη ασυνείδητα, και την αρχή της πραγματικότητας .
2.3 Το Υπερεγώ
Το τρίτο συστατικό της τριμερούς κατάταξης του Freud, το Υπερεγώ, αναπτύσσεται με την εσωτερίκευση των ηθικών επιταγών της κοινωνίας. Το Υπερεγώ «αντιπροσωπεύει όλους τους ηθικούς περιορισμούς, είναι ο κριτής της τάσης μας για τελειοποίηση, για όλες τις λεγόμενες ανώτερες αξίες της ζωής μας που έχουμε πλησιάσει ψυχολογικά ». Αποτελεί ένα ανάχωμα στα ένστικτα και περιλαμβάνει τις γονικές απαγορεύσεις, τις κοινωνικές συμβάσεις, τους κανόνες, τους νόμους, την θρησκεία, το σχολείο. Το Υπερεγώ, εν μέρη συνειδητό αλλά «με μεγάλα τμήματα του να παραμένουν ασυνείδητα », δανείζεται ορισμένα επιθετικά στοιχεία από το Αυτό και στρέφεται εναντίον του Εγώ αποτελώντας τον λογοκριτή του, καταπιέζοντας το μέσω απαγορεύσεων και περιορισμών και παράγοντας αισθήματα ενοχής. Το Υπερεγώ «γίνεται αυστηρό, ταπεινώνει και κακομεταχειρίζεται το δύστυχο Εγώ, το απειλεί με τις βαρύτερες ποινές. Το Υπερεγώ εφαρμόζει τα αυστηρότερα ηθικά μέτρα στο Εγώ, που είναι αβοήθητο έρμαιο του, και εκπροσωπεί γενικά την ηθικότητα .»
3. Ο Freud και ο πολιτισμός
Μέσα από το έργο του «Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας (Das Unbehagen in der Kultur, 1930)» ο Freud αναφέρεται στην σύγκρουση που βιώνει το άτομο ανάμεσα στην ανάγκη να εκφράζει τα ένστικτά του και στις απαιτήσεις του πολιτισμού για καταπίεση αυτών και τήρηση των κοινωνικών κανόνων. Πολλά από τα πρωτόγονα ένστικτα της ανθρωπότητας (πχ. η επιθυμία για φόνο και η σεξουαλική ικανοποίηση) είναι επιζήμια για την διατήρηση της ανθρώπινης κοινότητας. Σαν συνέπεια, ο πολιτισμός δημιουργεί νόμους που απαγορεύουν την δολοφονία, τον βιασμό, την αιμομιξία κλπ και καθιερώνει αυστηρές ποινές σε περίπτωση που διαπραχθούν. Σύμφωνα με τον Freud οι παραπάνω απαγορεύσεις προκαλούν αισθήματα δυστυχίας στα άτομα.
3.1 Ορίζοντας τον πολιτισμό
Η παραπάνω θεώρηση του Freud για τα ένστικτα του ατόμου και την καταπίεση αυτών από τους κοινωνικούς κανόνες, τον οδήγησαν σε πεδία μελέτης πέρα των κλινικών εμπειριών, αυτά της κοινωνιολογίας και του πολιτισμού. Με τον όρο πολιτισμός ο Freud «παραθέτει τις δύο διαστάσεις του: την παραγωγή ωφέλιμων έργων και θεσμών (σωματικές απολαύσεις και ευκολίες, γόητρο, χρήμα, εξουσία) και τις ανώτερες δημιουργικές, βασικά μη ωφέλιμες και μη χρησιμοθηρικές δραστηριότητες όπως οι τέχνες, οι επιστήμες, οι φιλοσοφίες και οι θρησκείες .» Η πρώτη διάσταση περιλαμβάνει δεξιότητες, γνώσεις, τεχνολογικές υλοποιήσεις τις οποίες αξιοποίησε η ανθρώπινη κοινότητα για να εκμεταλλευτεί το φυσικό περιβάλλον προς όφελος της. Η δεύτερη διάσταση περιλαμβάνει την διαμόρφωση του απαραίτητου θεσμικού πλαισίου για την ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων και της ορθής κατανομής των αγαθών.
Ο Freud εκφράζει στο έργο του ένα βασικό παράδοξο του πολιτισμού. Θεωρεί ότι ο κάθε πολιτισμός δομείται πάνω σε δύο αλληλοσυγκρουόμενα στοιχεία διότι «από την μία η κοινωνία μας παρέχει σχετική προστασία απέναντι στις πηγές οδύνης, και από την άλλη η ίδια αποτελεί συγχρόνως και μία αιτία των παθών και των υποκειμένων .»
Κατά συνέπεια ο Freud θεωρεί τον πολιτισμό ως μία αναγκαία συνθήκη για την «ύπαρξη συνοχής της κοινωνίας, μέσω κοινών ιδεών, κοινών αρχηγών και συλλογικών ταυτίσεων ». Η ανάπτυξη του πολιτισμού στοχεύει στην προστασία του ανθρώπου και τη διαμόρφωση της κοινωνίας. Οι απαγορεύσεις αποτελούν το απαραίτητο εργαλείο για την εξέλιξη του και κρίνονται αναγκαίες, διαφορετικά οι συγκρούσεις θα οδηγούσαν σε κοινωνική αποδιοργάνωση.
Ωστόσο ο Freud διατηρεί μία ισχυρά απαισιόδοξη στάση και σύμφωνα με την εκτίμηση του ο πολιτισμός προκαλούσε πλεονάζουσα καταπίεση διότι «δεν μπορεί παρά να εδράζεται στον καταναγκασμό και την καταστολή των ενστίκτων » με αντάλλαγμα την προσφορά μεγαλύτερη ασφάλειας.
Για το Freud ο πολιτισμός καταπιέζει και καταναγκάζει τα ένστικτα και «απαιτεί από τον καθένα θυσίες τόσο στο χώρο της σεξουαλικότητας όσο και σε αυτόν της επιθετικότητας , αυτό που ονομάζεται συμβολικός ευνουχισμός.» Η καταπίεση του πολιτισμού σκοπό έχει να τιθασεύει την αρχή της ηδονής μέσω των απαγορεύσεων. Ο πολιτισμός δημιουργεί ηθικές καταστάσεις, οι οποίες έχουν ηθικές επιπτώσεις σε περίπτωση που θα αφηνόταν ο άνθρωπος έρμαιο των ορμών του. Οι ηθικές καταστάσεις ξεκινούν από την οικογένεια μέσω της απαγόρευσης της αιμομιξίας και εξελίσσονται στο επίπεδο της κοινωνίας μέσω των νομικών πλαισίων που ορίζουν συμπεριφορές και επιβάλλουν τιμωρίες. Έτσι στο επίπεδο του πολιτισμού έχουμε την σύγκρουση της αρχής της ηδονής με την αρχή της πραγματικότητας. Συνέπεια των πιο πάνω απαγορεύσεων και συγκρούσεων αποτελούν οι νευρώσεις και οι ψυχώσεις τις οποίες μελέτησε ο Freud σε κλινικό επίπεδο και τις συσχέτισε με το τρισδιάστατη δομή του ψυχισμού (αυτό, εγώ, υπερεγώ).
3.2 Πολιτισμός και τριμερής διάσταση του ατόμου
Ο πολιτισμός σύμφωνα με τον Freud εκφράζεται με το Υπερεγώ το οποίο «αντιπροσωπεύει όλους τους ηθικούς περιορισμούς, είναι ο κριτής της τάσης μας για τελειοποίηση ». Για να επικρατήσει «στρέφεται ενάντια στο Εγώ και επενδύεται σε ένα κομμάτι του Εγώ που αυτονομείται ως το Υπερεγώ και το οποίο είναι πάντα έτοιμο να ασκήσει, ως ηθική συνείδηση, την ίδια επιθετικότητα ενάντια στο Εγώ. Η ένταση ανάμεσα στο αυστηρό και σαδιστικό Υπερεγώ και στο υποταγμένο σε αυτό Εγώ ονομάζεται αίσθημα ενοχής και εκφράζεται ως επιθυμία για τιμωρία του Εγώ ». Ο άνθρωπος ασθενεί από την σύγκρουση των κανόνων του πολιτισμού που εκφράζονται από το Υπερεγώ και των απαιτήσεων τις ορμικής ζωής που εκφράζονται από το Εγώ. Οι ψυχαναγκασμοί, οι νευρώσεις, η μελαγχολία, οι διάφορες ψυχολογικές ασθένειες είναι τα αποτελέσματα της παραπάνω σύγκρουσης.
4. Συμπεράσματα.
Ο Freud με το έργο του «Πολιτισμός ως πηγή δυστυχίας» θέλησε να δείξει τις δυσχέρειες που προκαλεί στον ψυχισμό του ανθρώπου η ισορροπία που καλείται επιτύχει ανάμεσα στην ικανοποίηση των ενστίκτων του και τους κανόνες και τις απαγορεύσεις της κοινωνίας. Ωστόσο η επίτευξη μίας τέτοιας συμφιλίωσης ανάμεσα στην φύση του ανθρώπου και τον πολιτισμό είναι δύσκολη, αν όχι αδύνατη, διότι το αντίτιμο κάθε πολιτισμού είναι η ενοχή που δημιουργείται από την αναγκαία ανάσχεση των ενστικτωδών ορμών του ανθρώπου.
Μέσα από την παρούσα εργασία δείξαμε πως ο πολιτισμός καταπιέζει διότι οι απαγορεύσεις έρχονται σε σύγκρουση με τα «θέλω» του Εγώ και του Αυτό. Ο Freud θεωρούσε ότι δεν υπάρχει κάποια συλλογική ανακούφιση από τις δυσαρέσκειες που προκαλεί ο πολιτισμός. Αυτό είναι εμφανές σε μεγάλο βαθμό και την σύγχρονη εποχή όπου η τεράστια δύναμη που ασκεί η απόλυτη εμπορευματοποίηση των πάντων και ο έντονος καταναλωτισμός προκαλούν διαφόρων μορφών εξαρτήσεις και ψυχικές ασθένειες. Παράλληλα η πίεση που δέχεται το άτομο από την «ταχύτητα» της σύγχρονης εποχής και από την υποχρέωση να ανταποκριθεί σε αυτήν, οδηγούν σε καταστάσεις ανομίας, στα ναρκωτικά και στο μυστικισμό, στις νευρώσεις, στις διατροφές και στις ασαφείς ταυτότητες. Η τεχνολογική πρόοδος έχει οδηγήσει σε νέες μορφές εξάρτησης όπως τα ηλεκτρονικά παιχνίδια και τα δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης όπου τα άτομα δημιουργούν μέσα από αυτά ένα ιδεατό χαρακτήρα (avatar) στο οποίο προσδίδουν στοιχεία που θα ήθελαν να έχουν αλλά δεν διαθέτουν, ένα άλλο Εγώ.
Η δυσφορία μέσα στον πολιτισμό είναι για τον Freud θεμελιακό σύμπτωμα κάθε πολιτισμού. Δικαιολογεί την ανάγκη ειρηνικής επικοινωνίας και ανταλλαγής ανάμεσα στους ανθρώπους, ενάντια στις δυνάμεις της ορμής του θανάτου, της διάλυσης, του πολέμου. Αλλά όχι χωρίς τίμημα. Και καταλήγει ότι δεν υπάρχει καμία δυνατότητα κοινωνικής λύσης της δυσαρέσκειας των ανθρώπων. Όλοι οι πολιτισμοί ακόμα και οι πιο σχεδιασμένοι δεν παρέχουν παρά μερική ανακούφιση. Διότι η επιθετικότητα ανάμεσα στους ανθρώπους δεν οφείλεται στις άνισες σχέσεις ιδιοκτησίας ή στην πολιτική αδικία, που μπορούν να ρυθμιστούν με νόμους, αλλά μάλλον στο ένστικτο του θανάτου που ανά-διευθύνεται προς τα έξω.
5. Βιβλιογραφία.
• Λίποβατς, Θάνος, «Ψυχανάλυση και Νεωτερικότητα», στο συλλογικό έργο Κοινωνική Σκέψη και Νευρικότητα, επιμ. Κονιόρδος Σ., Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2010.
• Μαρκέτος Σπύρος, Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό κατά τον 20ο αιώνα, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα 2002.
• Freud Sigmund (χ.χ.) [1933], Νέες Εισαγωγικές Διαλέξεις για την Ψυχανάλυση (μτφρ. Κ. Τρικεριώτη) Αθήνα: εκδόσεις Επίκουρος: “31η Διάλεξη: Ανάλυση της ψυχικής προσωπικότητας”.
• Freud Sigmund Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας (μτφρ Γ. Βάμβαλης), εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα 1994.
• Κρανάκη Μιμίκα, Διαβάζοντας τον Φρόυντ: Δέκα Μαθήματα για την Ψυχανάλυση, (Τρίτη έκδοση), Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 1988.
• Boudin Dominique, Η Ψυχανάλυση από τον Φρόυντ ως τις Μέρες μας: Ιστορία, έννοιες, πρακτικές, (μτφρ. Α. Καραστάθη), εκδόσεις Κριτική: ‘Γλωσσάρι’, Αθήνα 2005.
Σχόλια