Η κοινωνία της Αγοράς

 1. Εισαγωγή.

Ο Karl Polanyi (1886-1964), εβραϊκής καταγωγής Ούγγρος κοινωνιολόγος, έγινε γνωστός μέσα από το έργο του «Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός (1944)» στο οποίο ανέλυσε τις ραγδαίες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές αλλαγές που έλαβαν χώρα στην Αγγλία την περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης. Στο έργο του έδωσε έμφαση στις επιδράσεις που είχαν αυτές οι αλλαγές στην διαμόρφωση της οικονομίας της αγοράς και στον μετασχηματισμό της κοινωνίας, αναλύοντας τις συνθήκες που οδήγησαν στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, στην οικονομική κρίση του 1929 και στον καταστροφικότερο Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Το πρωτοποριακό στοιχείο του έργου αποτελεί η θέση του για τον μετασχηματισμό της κοινωνίας όπου η οικονομία της αγοράς και η θεσμική διάρθρωση του κράτους ενοποιούνται σε μια δομή την οποία αποκάλεσε «κοινωνία της αγοράς».

Στο πλαίσιο της παρούσας μικρής μελέτης θα επιδιωχθεί να παρουσιαστούν οι θέσεις του Polanyi για την διαμόρφωση της οικονομίας της αγοράς (κεφάλαιο 3) και κατ’ επέκταση της κοινωνίας της αγοράς (κεφάλαιο 4) και να δειχθεί πως αυτές οι ιδέες είναι επίκαιρες στην σύγχρονη εποχή όπου η οικονομική κρίση και οι νέο-φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις επιβάλλονται με γνώμονα τους αριθμούς και όχι τους ανθρώπους (κεφάλαιο 5).

2.Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός

Με το έργο του αυτό ο Polanyi πραγματεύτηκε τη μετάβαση από την φεουδαρχική κοινωνία στην καπιταλιστική κοινωνία μέσω μίας διαδικασίας μετασχηματισμού με κύρια στοιχεία την αυτορυθμιζόμενη αγορά και το θεσμικό πλαίσιο που διαμορφώθηκε γύρω από αυτήν. Ο Polanyi επεδίωξε με το έργο του να αναλύσει τον μηχανισμό που διαμόρφωσε το καπιταλιστικό σύστημα, μία έννοια που απασχόλησε και άλλες σημαντικές μορφές των κοινωνικών επιστημών όπως τους Marx, Weber και Durkheim.

Σε ιστορικό πλαίσιο η αυτορυθμιζόμενη αγορά κατά τον Polanyi μορφοποιήθηκε στην Αγγλία με την εμφάνιση της βιομηχανικής επανάστασης τον 19^ο αιώνα και σήμανε «τον μετασχηματισμό συγκεκριμένων θεσμικών μηχανισμών και δομών επιφέροντας μία κατακλυσμιαία αλλαγή που θα αφορούσε όλη την υφήλιο¹» διαμορφώνοντας το καπιταλιστικό σύστημα. Ο μετασχηματισμός στηρίχθηκε κατά τον Polanyi σε τέσσερις πυλώνες: 1. στο σύστημα της ισορροπίας δυνάμεων από το 1815-1914, 2. Στον διεθνή κανόνα του χρυσού², 3. Στην αυτορυθμιζόμενη οικονομία και 4. Στο φιλελεύθερο κράτος.

Με αυτή την θέση του ο Polanyi ήρθε σε ρήξη με τους οπαδούς του οικονομικού φιλελευθερισμού (Ricardo, Malthus) οι οποίοι ισχυρίζονταν ότι ο συνδυασμός αγοράς, ανταλλαγής και νομίσματος υπήρχαν από τα αρχαία χρόνια. Κατά συνέπεια ο συνδυασμός τους συνιστούσε παλαιόθεν την έννοια της ελεύθερης αγοράς και άρα η αυτορυθμιζόμενη μορφή της αγοράς αποτελεί φυσιολογική εξέλιξη των πραγμάτων. Αντίθετα ο Polanyi δεν θεωρεί ότι η οικονομία της αγοράς υπήρξε το αποτέλεσμα μίας φυσιολογικής εξέλιξης αλλά ένα ιστορικά διακριτό φαινόμενο το οποίο εμφανίστηκε την συγκεκριμένη περίοδο στην Αγγλία και στο οποίο οικονομικό σύστημα «οργανώνεται με βάση χωριστούς θεσμούς, οι οποίοι βασίζονται σε συγκεκριμένα κίνητρα και προσδίδουν συγκεκριμένο status.³» Ο Polanyi παρουσίασε σε τρία στάδια την ιστορική εξέλιξη τους μετασχηματισμού. «Πρώτο στάδιο, ήταν η εμπορευματοποίηση του εδάφους. Δεύτερο, ήταν το στάδιο της εντατικοποίησης της παραγωγής τροφίμων και οργανικών πρώτων υλών για ν καλυφθούν οι ανάγκες ενός ταχύτατα αυξανόμενου βιομηχανικού πληθυσμού. Τρίτο στάδιο, ήταν η επέκταση αυτού του συστήματος πλεονασματικής παραγωγής στις αποικίες. Με αυτό το τελευταίο, η γη και τα προϊόντα της εντάχθηκαν οριστικά σε μία αυτορυθμιζόμενη παγκόσμια αγορά.⁴»

3. Η άποψη του Πολάνυι για την οικονομία της αγοράς

Ενώ κατά τον Polanyi η έννοια της αγοράς απαντάται «σε διαφορετικές μορφές, διαφορετικές κοινωνίες και διαφορετικές ιστορικές περιόδους⁵» και ουσιαστικά αποτελούσε τον χώρο στον οποίο διενεργούνταν οι οικονομικές δοσοληψίες, η έννοια οικονομία της αγοράς εμφανίζεται ως ξεχωριστό και αυτορυθμιζόμενο σύστημα στις αρχές του 19^ου αιώνα προκαλώντας έναν διαχωρισμό στην κοινωνία και διαμορφώνοντας διακριτά την πολιτική και οικονομική δραστηριότητα.

Με την επικράτηση της αυτορυθμιζόμενης αγοράς υπήρξε αλλαγή στα κίνητρα των εργαζομένων και των επιχειρηματιών στο βαθμό όπου η οικονομία που προηγούμενα θεμελιώνονταν στο κίνητρο της συντήρησης, την περίοδο αυτή άρχισε να θεμελιώνεται στο κίνητρο του κέρδους. Θεμελιώδεις διεργασίες της κοινωνικής ζωής εμπορευματοποιούνται και η κοινωνική αναπαραγωγή των υποκειμένων βασίζεται σε απολαβές που προέρχονται από πωλήσεις

Βασική οικονομική αρχή της αυτορυθμιζόμενης αγοράς αποτέλεσε σύμφωνα με τον Polanyi η μεγιστοποίηση του κέρδους μέσω της αύξησης των εσόδων και της μείωσης του κόστους (Κέρδος =Συνολικά Έσοδα – Συνολικό Κόστος) το οποίο «εδραιώθηκε ως δικαίωση της δράσης και της συμπεριφοράς στην καθημερινή ζωή⁶».

Η διαδικασία του μετασχηματισμού της οικονομίας από τον κρατικό μερκαντιλισμό στην καπιταλιστική παραγωγή «επέδρασε καταλυτικά στην ανάδυση μίας νέας θεσμικής αντίληψης για την έννοια της οικονομίας ως αυτορυθμιζόμενης αγοράς⁷.» Αναφερόμενος στο laissez-faire του Adam Smith, ο Polanyi δεν αποδέχεται την «συμβατική οικονομική θεωρία ότι οι άνθρωποι έχουν μία φυσική τάση και κλίση για το κέρδος και όταν αυτά απελευθερωθούν, τότε οι επενέργειες τους εκβάλουν σε ανταγωνιστικές αγορές⁸.» Αντιθέτως υποστηρίζει ότι η οικονομία της αγοράς προϋποθέτει την ύπαρξη μίας κοινωνίας διαμορφωμένης κατά τέτοιο τρόπο ώστε τα δομικά της στοιχεία (βιομηχανίες, γη, εργασία, χρήμα, άνθρωποι, φυσικό περιβάλλον, θεσμοί) να είναι καθυποταγμένα στο μηχανισμό και στους νομούς της αγοράς. Πλέον σύμφωνα με τον Polanyi όλες οι συναλλαγές απαιτούν χρήμα το οποίο διεισδύει σε κάθε φάση της βιομηχανικής παραγωγής με στόχο την συσσώρευση του κέρδους και η επανεπένδυση του.

4. Η εξέλιξη της κοινωνίας με βάση την οικονομία

Συνέπεια της ισχυρής θέσης της οικονομίας στην Αγγλία της περιόδου αυτής σήμαινε ότι «αντί η οικονομία να βασίζεται στις κοινωνικές θέσεις, οι τελευταίες βασίζονται στο οικονομικό σύστημα⁹» και αυτό επιτυγχάνεται μέ την θεσμική μεταβολή της κοινωνίας προς εξυπηρέτηση της οικονομίας.

Ο Polanyi στηριζόμενος «σε ιστορικά και ανθρωπολογικά δεδομένα δείχνει ότι η καπιταλιστική οικονομία, έχουσα ως ηγεμονική κατευθυντήρια γραμμή την αρχή της αυτορυθμιζόμενης αγοράς, μεταχειρίζεται την ανθρώπινη ζωή και το περιβάλλον, όπου αυτή εντάσσεται ως εμπορεύματα, ότι ποσοτικοποιούνται θεμελιακές διαστάσεις της κοινωνικής ζωής, οι οποίες αποτελούν εγγενώς μη εμπορεύσιμες και για αυτό μη μετρήσιμες αξίες¹⁰.» Τα πάντα στην κοινωνία ποσοτικοποιούνται και συνδέονται με την εμπορευματοποίηση και σε αυτό το σημείο ο Polanyi προσεγγίζει την μαρξική ανάλυση περί φετιχισμού του εμπορεύματος. Οι θεμελιώδεις διαστάσεις της ζωής (υγεία, παιδεία, ψυχαγωγία, μεταφορές, επικοινωνία, ενέργεια κλπ) ποσοτικοποιούνται και είναι εμπορεύσιμα προϊόντα αντί για κοινωφελή αγαθά. Εμπορευματοποιούνται οι ανθρώπινες ανάγκες, εμπορευματοποιείται η γη και διαχωρίζεται ο τόπος από τον χώρο, εμπορευματοποιείται ακόμα και το χρήμα μέσω της λειτουργίας των τραπεζών και των χρηματιστηρίων. Το τελευταίο «αποκτά μία οντότητα αυτόνομη και μοναδική σαν να είναι από μόνο του αυτοσκοπός και αυτοδύναμη αξία¹¹».

Για τον Polanyi υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ των εμπορευμάτων. Θεωρεί ότι κάποια εμπορεύματα είναι νοητικές κατασκευές. Τέτοια πλασματικά εμπορεύματα θεωρεί την εργασία, την γη και το χρήμα τα οποία ρυθμίζονται από ένα τέτοιο θεσμικό πλαίσιο ώστε να εξυπηρετούν και να οργανώνουν την λειτουργία της κοινωνίας της αγοράς. Με την παραπάνω επικράτηση των πλασματικών προϊόντων επιτυγχάνεται η ρύθμιση της κοινωνικής ζωής των ατόμων, των οικογενειών, των παραδόσεων, των κοινωνικών σχέσεων. Ουσιαστικά κατά τον Polanyi αυτό σημαίνει τον «καταστροφικό μετασχηματισμό της ζωής του ατόμου, της οικογένειας, της παράδοσης και συνεπακόλουθα του συνόλου της κοινωνίας¹²».

Ο Polanyi θεωρεί ότι «η μετάβαση στην αυτορυθμιζόμενη αγορά έλαβε θεσμικά χαρακτηριστικά αποσυνδεδεμένη από την κοινωνία¹³.» Αν και αναφέρει ότι καμία κοινωνία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς κάποια μορφή οικονομικής λειτουργίας, ωστόσο θεωρεί ότι μέχρι και τον 19^ο αιώνα η οικονομία δεν ελεγχόταν από την αγορά και η πολιτεία είναι τον πρωταρχικό λόγο. Η βασική συμβολή του Polanyi αναφορικά με την ερμηνεία του για την οικονομία της αγοράς αποτελεί η άποψη του ότι η «κοινωνία της αγοράς διέλυσε παραδόσεις και κατέστρεψε την παραδοσιακή δομή κοινωνιών φτάνοντας να έχει αυτορυθμιστική δύναμη στο μέτρο που λειτουργούσε αυτόνομα από το κοινωνικό σύνολο¹⁴».

Ωστόσο ο Polanyi θεωρεί ότι η κοινωνία δεν αφέθηκε στην πλήρη αυτορύθμιση της αγοράς, αλλά διαμορφώθηκαν προϋποθέσεις προστασίας από τις καταστροφικές συνέπειες του laissez faire με τις κυβερνήσεις να παρεμβαίνουν νομοθετικά «με σκοπό την προστασία της παιδικής και γυναικείας εργασίας, των εργασιακών συνθηκών, του ωραρίου, της γης, ακόμα και του φυσικού περιβάλλοντος από την μόλυνση¹⁵». Συγκεκριμένα δε αναφέρει ότι ακόμα και «η καπιταλιστική επιχείρηση έπρεπε να προφυλαχθεί από την ανεξέλεγκτη λειτουργία του μηχανισμού της αγοράς¹⁶» το οποίο στην πράξη από τα τέλη του 19^ου αιώνα εφαρμόστηκε μέσω πολιτικών συγκράτησης των τιμών και παρεμβάσεων για την εξομάλυνση της κυκλοφορίας του χρήματος.

5. Συμπεράσματα.

Η επικράτηση του νέο-φιλελεύθερου μοντέλου στην κοινωνία αποτέλεσμα της απορρύθμισης της αγοράς, το σύγχρονο laissez-faire είναι παρόν σε όλες τις διαστάσεις της πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής πολιτιστικής δραστηριότητας στο σύγχρονο κόσμο. Αυτή η νέο-φιλελεύθερη επέλαση κάνει επίκαιρο το πρωτοποριακό έργο του Karl Polanyi. Ο μετασχηματισμός της προστατευτικής κοινωνίας όπως αυτή διαμορφώθηκε με την κευνσιανη οπτική, σε μία κοινωνία όπου κυριαρχεί η φιλοσοφία του laissez faire επαναφέρει την βασική επιχειρηματολογία του Polanyi για την μετατροπή των αγαθών και των κοινωνικών σχέσεων σε προϊόντα. Στην εποχή της οικονομικής κρίσης όπου η έννοια μεταρρύθμιση κρύβει εσωτερικά την έννοια της απορρύθμισης, όλα τα κοινωνικά αγαθά (παιδεία, υγεία, ασφάλεια) και τα φυσικά αγαθά (περιβάλλον, ύδατα, θαλάσσιοι πόροι) μετατρέπονται σε προϊόντα θυσιασμένα στο βωμό του κέρδους. Η απορύθμιση αυτή κατά τον Polanyi προκαλεί «την αποδιάρθρωση των οικογενειακών δομών, της ανασφάλειας για το μέλλον, της αύξησης της ανεργίας και της χειροτέρευσης των εργασιακών σχέσεων¹⁷» κάτι που γίνεται σαφές και το βιώνουν οι πολίτες και στην παρούσα οικονομική κρίση.

Ο Polanyi αναλύοντας την οικονομική κρίση του 1929 στην Ευρώπη έθεσε στο επίκεντρο του προβληματισμού του τις επιδράσεις του άκρατου νέο-φιλελευθερισμού. Οι ιδέες του δείχνουν τόσο επίκαιρες την στιγμή που η Ευρωπαϊκή Ένωση, αυτό ο υπερεθνικός θεσμός που σκοπό είχε να προάγει την βελτίωση της ζωής των Ευρωπαίων, στέκεται αμήχανα στην παρούσα κρίση αποδεχόμενη την ουσιαστική επικράτηση των νέο-φιλελεύθερων «μεταρρυθμίσεων». Μεταρρυθμίσεις που οδηγούν στην διάσπαση της κοινωνικής συνοχής, την απορύθμιση του κράτους πρόνοιας, την ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων, την απόρριψη της δίκαιης αναδιανομής και την ανυπαρξίας κοινωνικής δικαιοσύνης, στρεφόμενες ουσιαστικά εναντίον της κοινωνίας. Μεταρρυθμίσεις που δίνουν έμφαση στην αποκατάσταση των μακρό-οικονομικών δεικτών (έλλειμμα, χρέος, ισοζύγιο), μέσω «της απάλυνσης της εργασιακής ακαμψίας, της απελευθέρωσης των μισθών και των τιμών, της μείωσης των δημοσίων δαπανών καθώς και στην ιδιωτικοποίηση μίας σειράς κοινωνικών υπηρεσιών¹⁸» προκαλούν την σύγκρουση της κοινωνίας και της οικονομίας ιδιαίτερα όταν οι κοινωνίες αντιμετωπίζονταν ως στατιστικά και όχι ως άνθρωποι.

6. Βιβλιογραφία.

• Polanyi Karl (2001), Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός, μτφρ Κώστας Γαγανάκης, Σκόπελος: εκδόσεις Νησίδες.
• Σπυριδάκης Μάνος (2010), «Οικονομία της Αγοράς, Οικονομική Aνθρωπολογία και Κοινωνική Πολιτική: Η συμβολή του Καρλ Πολάνυι στην κριτική της οικονομικής διαμόρφωσης της νεωτερικότητας», σε Σ. Κονιόρδο (επιμ.), Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, Αθήνα: εκδόσεις Gutenberg.
• Σπυριδάκης Μάνος (2009), «Ανθρωπολογικές Αναγνώσεις της Νεωτερικότητας Καρλ Πολάνυι», περιλαμβάνεται στο εκπαιδευτικό CD (ΕΔΥ) Προσεγγίσεις για την Νεωτερικότητα κατά τον 20ο Αιώνα, ΕΠΟ 41, Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

1 Σπυριδάκης Μ., «Οικονομία της Αγοράς, Οικονομική Aνθρωπολογία και Κοινωνική Πολιτική: Η συμβολή του Καρλ Πολάνυι στην κριτική της οικονομικής διαμόρφωσης της νεωτερικότητας», σε Σ. Κονιόρδο (επιμ.), Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, Αθήνα 2010, εκδόσεις Gutenberg, σελ. 419.

2 Σύμφωνα με τον κανόνα αυτό, η σύνδεση των διαφόρων νομισμάτων πραγματοποιούνταν διαμέσου του σταθερά καθορισμένου βάρους τους σε χρυσό. (Σπυριδάκης (2009), «Ανθρωπολογικές Αναγνώσεις της Νεωτερικότητας Καρλ Πολάνυι», Προσεγγίσεις για την Νεωτερικότητα κατά τον 20ο Αιώνα, Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.

3 Polanyi, στο Σπυριδάκης, σελ. 421

4 Polanyi, Κ. (2001), Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός, μτφρ Κώστας Γαγανάκης, Σκόπελος: εκδόσεις Νησίδες, σελ. 176

5 Σπυριδάκης, σελ. 421

6 Polanyi, στο Σπυριδάκης, σελ. 421

7 Σπυριδάκης, σελ. 423

8 Σπυριδάκης, σελ. 424

9 Σπυριδάκης, σελ. 421

10 Σπυριδάκης, σελ. 418

11 Σπυριδάκης, σελ. 427

12 Σπυριδάκης, σελ. 425

13 Σπυριδάκης, σελ. 424

14 Σπυριδάκης, σελ. 424

15 Σπυριδάκης, σελ. 420

16 Polanyi, σελ. 188

17 Σπυριδάκης, σελ. 426

18 Σπυριδάκης, σελ. 438